1. ÜÇ AŞAMALI YARDIM MODELİNİN TEORİK TEMELLERİ
Yardım süreci; danışanları “down and into” dan alarak kendilerini daha fazla anlamalarını, ardından da “up and out” a yükselterek problemleriyle daha kolay baş edebilir duruma getirir. Bundan sonra, psikolojik danışman (helper) işbirlikçi ve kolaylaştırıcı şeklinde hareket eder. Yardımcı danışanların hayatlarını nasıl yaşamaları gerektiği hakkında özel bir bilgi yada ilime sahip değildir. Danışanların duygu ve değerlerini keşfetme, problemlerini anlama, seçim yapma, duygu-düşünce-davranışlarındaki değişimleri hayata geçirmelerinde onlara rehberlik eden, psikolojik danışmanların sürece getirdikleri empati ve belirli yardım becerileridir.
Bu üç aşamalı yardım modeli, danışanların sorunlarını keşfetme, problemlerini daha iyi bir şekilde anlamaya başlama, ve yaşamlarında değişim yapma süreci boyunca onlara yol göstermek için bir iskelettir. Model, eğitim ve klinik deneyime dayandığı gibi birey merkezli, psikanalitik ve bilişsel davranışçı teorilerden etkilenmiştir.
1.1. Üç Aşamalı Modelin Sayıltıları
İnsan psikolojik, akıllı, çekici ve kişiler arası etki alanına sahip bir potansiyelle birlikte doğar. Yaratılıştan kaynaklanan bu farklılıklar bebeklikten yetişkinliğe aktarılır. Biyolojik güç, kişinin potansiyel gelişim ve büyümesinde etkilidir. Kişi doğuştan iyi olmaz yada doğuştan içgüdüsel dürtülerle yönetilmez. Aksine, kişi biyolojik bir yatkınlığa ve potansiyelini ortaya çıkarma eğilimine sahiptir. Potansiyelin nasıl geliştirildiği büyük ölçüde çevreye bağlıdır.
Çevre hayatta kalma ve gelişime doğru doğuştan gelen hareketi engelleyebilir veya çoğaltabilir, sağlıklı çevre ise temel biyolojik ve duygusal ihtiyaçları sağlar. Erken çocukluk döneminde kişinin temel ihtiyaçları yeteri kadar sağlanırsa, kişi varolan potansiyelini rahatlıkla gösterebilir. Ne çok fazla memnun ederek, ne de çok fazla yoksun bırakarak, yalnızca yeterince destek olup uygun koşulları yaratarak..
Özellikle bağlanma ve öz değerlilik döneminde, erken yaşantılar kişilik temellerini oluşturmada oldukça önemlidir. Kişiler, biyolojik yatkınlıkları ve erken yaşantılarının sınırlılıkları içerisinde hayatları boyunca değişmeye ve uyum yapmaya devam ederler.
Kişi, özellikle kendi kaderi üzerinde daha az kontrole sahip olduğu çocukluk döneminde, anksiyeteyle baş edebilmek için savunma geliştirir. Bu savunmalar hayatla baş edebilmek için uygundur ancak tersine bu mekanizmalar uzun süreli, etkisiz bir şekilde ve karşılaşılan her durumda kullanıldığında uygunsuz hale gelebilir.
Dışsal olaylar kişinin davranışlarını etkilediği gibi eski öğrenmeler de kişiyi etkiler. İnsan kısmen önceki yaşantıları ve kişilik temelleriyle hareket etmesine karşın seçim yapabilme ve varoluşunun yönünü biraz olsun değiştirme yeteneğine sahiptir.
Duygular, bilişler ve davranışlar kişiliğin anahtar bileşenleridir, birbirini sarar ve birbirini etkiler. Tüm tedavi yaklaşımları, değişime yardımcı olmak için varoluşun bu üç yönüne odaklanmalıdır.
Kişi, biyoloji ve çevre tarafından etkilenir. Özellikle erken yaşantılar diğerine bağlanma ve öz-değerlilik geliştirmeye katkı yapar. Geçmiş deneyimler kişiyi etkiler. Kişi uyaranlarla baş etmek için savunma mekanizmaları geliştirir. Kişilik, duygu, düşünce ve davranışlardan oluşur. Kişi belirli sınırlar içerisinde değişebilir. Biyolojik yatkınlığından ve geçmiş öğrenmelerinden vazgeçemez, ancak kendiyle yaşamayı ve kendini kabul etmeyi öğrenebilir. Daha uygun duygu düşünce ve davranış geliştirebilir. Doğuştan gelen potansiyelini ayarlayabilir, sahip olduğunun en iyisini yapabilir ve dışsal olaylar, erken yaşantılar, biyolojiden etkilenen sınırları içinde hayatını nasıl yaşamak istediği konusunda seçim yapabilir.
1.2. Üç Aşamalı Model
Yardım süreci, danışanın duygu - düşünce ve davranışlarını keşfetmesine yardım eden “keşfetme aşaması”, duygu - düşünce ve davranışlarını anlamaya başlamasına yardım eden “içgörü aşaması”, keşfetme ve içgörüye dayanan davranışlarına karar vermesine yardım eden “eylem aşaması”ndan oluşur.
1.1. Yardım Modelinin Üç Aşaması
1.2. Yardım Becerileri Modelinin Görevleri
Psikolojik danışman, her aşamadaki amaçları ve görevlerinin farkında ve danışanıyla amaçlarını gerçekleştirirken neler deneyecekleri konusunda net olmalıdır.
1.2.1. Keşfetme aşaması (exploration stage)
Psikolojik danışman danışanı ile rapport kurmaya çabalar, terapötik ilişki geliştirir, danışanı hikayesini anlatmaya, duygu ve düşüncelerini keşfetmeye cesaretlendirir, duygularını açmasını kolaylaştırır, danışanın bakış açısından onun hakkında daha çok şey öğrenir. Psikolojik danışman, danışanın sözel ve sözel olmayan ifadelerini dikkatlice dinler, danışanın söylediği içeriği yeniden belirler-sorar, duygusunu yansıtır, açık veya kapalı uçlu sorular sorarak danışanı kendini açmaya cesaretlendirir.
Keşfetme aşaması, danışan üzerinde baskı yaratan duygularını ve probleminin karmaşıklığı hakkındaki düşüncelerini açığa çıkarmakta danışana şans vermesi açısında çok önemlidir. Psikolojik danışman bir ses yansıtıcı yada bir ayna gibi davranması çok yararlıdır çünkü dışarıdan gelen geribildirimler olmadan sorunu objektif bir şekilde açıklamak oldukça zordur. Danışanlar çoğu zaman seçim yapma ve içgörü yaratmak yerine etrafında dönüp durdukları duygular yaratan savunma mekanizmaları ve anksiyeteleri tarafından engellenirler.
Ayrıca bu aşama; danışanın bakış açısından danışan hakkında daha fazla şey öğrenmek için bir şanstır. Psikolojik danışman, danışanın duygu ve problemini bildiğini farz etmez. Eğer danışanın problem hakkında nasıl hissettiğini ve problemi nasıl çözmesi gerektiğini bildiğini farz ederse, danışan tarafından itibar görebilir ve kendi standardında gösterişli olabilir. Eğer danışan psikolojik danışmanı ile aynı yaş, nesil ve cinsiyettense, psikolojik danışman danışanının benzer problemlere ve duygulara sahip olduğunu farz etmez.
Bu aşama ilk olarak Rogers tarafından şekillendirilmiştir. Rogers insanların doğuştan iyi olduklarını, ancak diğer insanları memnun etmeye çalışmaktan kendilerini gerçekleştire-mediklerine inanır. Psikolojik danışmanın danışanını olduğu gibi kabul etmesi, empatik saygılı ve saydam olması halinde danışanın kendini kabul etmeye başlayacağını ve böylece kendi potansiyelini ortaya çıkarabileceğini söyler.
1.2.2. İçgörü kazanma aşaması (insight stage)
İçgörü; danışanın kendini daha iyi anlaması ve uygun sorumluluklar alması açısından oldukça önemlidir. Bu aşamada psikolojik danışman danışanı ile yeni içgörü oluşturma ve kendi içsel dinamiklerini anlama, süregelen problemdeki rolüyle ilgili farkındalık kazanma, terapötik ilişkiyi ele alma hakkında işbirliği yapar. Bu sayede danışan neden öyle davrandığını, düşündüğünü yada hissettiğini anlar. Davranışları hakkında kazandığı farkındalıkla değişim daha kolay olacaktır. Her ne kadar davranışçılar içgörünün, değişim için gerekli olmadığını düşünse de, içgörü uzun süreli ve kalıcı değişimler için gereklidir. Çünkü kişi kendi duygu düşünce ve davranışlarıyla ilgili farkındalık kazanırsa sorumluluk alabilir ve hayatında kontrol sahibi olabilir. Bu sebeple psikolojik danışman danışanın farkındalık ve anlama düzeyini yükseltmeye yardımcı olur.
Bu aşamada, keşfetme aşamasında kullanılan temel dinleme becerilerinin yanı sıra, psikolojik danışman danışanın bakış açılarına meydan okur, kendi fikirlerini önerir, deneyimlerini kullanır ve danışanın deneyimlerini yeniden şekillendirerek her şeyi yeni bir bakış açısıyla görmesini sağlamaya çalışır.
Beyin fırtınasıyla danışan hakkında yeni şeyler öğrenilir. Danışan sıkıştığında yada tıkandığında psikolojik danışmanın farklı ve dışarıdan bakış açısından yeni fikirleri ve geribildirimlerine ihtiyaç duyar. Elbetteki psikolojik danışmanın söylemleri mutlak doğru değildir ancak alternatif bakış açıları danışanı düşünmeye sevk eder.
Terapötik ilişkide bazı sorunlar ortaya çıkabilir ve böylece ilişkinin kendi bir öğrenme ve değişim aracı olarak işlev görür. Psikolojik danışman, danışanın oturumlardaki davranışları hakkındaki geribildirimlerini paylaşarak, bu davranışların nasıl geliştiği ve ne işine yaradığı üzerine konuşarak, danışana problemi anlama konusunda destek olur.
Bu aşama psikanalitik teori tarafından şekillendirilmiş olup, temel özelliği erken gelişimi vurgulamasıdır. Her ne kadar savunma mekanizmaları uyaranlarla başa çıkmak için gerekli olsa da, kişilerin işlevsel davranmalarını engelleyebilmekte ve uygunsuz – işlevsel olmayan davranış örüntüleri geliştirmelerine neden olmaktadır. Bu sebeple psikolojik danışma sürecinde bu mekanizmaların neden kaynaklandığı ve kişinin hangi işine yaradığı ele alınır. Değişim davranış örüntülerinin neye hizmet ettiği anlaşılarak içgörü kazanmaktan geçer.
1.2.3. Harekete geçme aşaması (action stage)
Eylem aşamasında psikolojik danışman, danışanın kendisi hakkında oluşturduğu yeni anlamları yansıtarak değişim yapma ve karar vermesine yardımcı olur. Danışanla birlikte, değişimin onun yaşamında ne anlama geldiğini keşfetmeye ve değişim isteyip istemediğini tanımlamaya çalışırlar. Olası değişimleri tartışarak uygun bir karar vermeye çalışırlar. Psikolojik danışman danışana, değişim için gerekli becerileri öğretir, yeni davranışlarını denemede stratejiler geliştirme ve yardım ilişkisi dışındaki kişilerden geribildirim alma konusunda danışana destek olur. İstenilen sonuçları elde etmede, danışan ve psikolojik danışman devamlı olarak eylem planının sonuçlarını değerlendirir, uyum yapmada danışana destek olur. Bu aşama da diğer iki aşama gibi işbirlikçidir. Psikolojik danışman danışana sürekli olarak değişim ve değişim süreci hakkındaki duygularını sorar.
Eyleme geçilmediği sürece, içgörü aşamasında kazanılan değişim düşüncesinin ömrü kısadır, bu sebeple öncelikle değişim, düşüncede pekiştirilir. Psikanalitik teoristler içgörünün eyleme dayandığını farz eder ve bundan dolayı psikolojik danışmanın danışanı, belli bir değişim yaratmak için düşünmesi konusunda cesaretlendirmenin zorunlu olmadığını düşünür. Bazı danışanlar için bu şekilde gerçekleşse de bazı danışanlar içgörü kazandıktan sonra eyleme geçme aşamasında bazı düşünceler tarafından engellenebilirler. Değişim yaratabilecek beceriye sahip olmayabilirler, eski alışkanlıklarını kırmak ve bilinmez olan - riskli görülen yeni bir davranış geliştirmek istemeyebilirler, çevresindeki insanlar danışanın değişimine sert tepkiler verebileceğinden korkabilirler.
Keşfetme ve içgörü aşamaları danışanına, değişim için sorumluluk alma ve motivasyon sağlar. Psikolojik danışman ve danışan, uygun bir eylem planı hazırlamak için, danışanın önceki probleminin kapsamı ve dinamiklerini anlamaya ihtiyaç duyarlar.
Bu aşamanın teorik temelleri davranışçı ve bilişsel davranışçı teorilere dayanır. Düşüncelerle bağlantılı olan davranışların öğrenme prensiplerine göre öğrenildiğini ve aynı prensiplerle değiştirilebileceğini vurgular. Danışanın varolan davranışı değerlendirilir, yeni davranış öğretilir, değişim pekiştirilir ve etkili bir şekilde çalışmayan eylem planı değerlendirilerek uygun hale getirilir.
1.3. Üç Aşamanın Temel Öğeleri
1.3.1. Empatik İşbirliği (empathic collaboration)
Empati; danışanın biliş ve duygulanım düzeyindeki anlamasını ifade eder. Empatik işbirliği, üç aşamanın da ana özelliğidir. Psikolojik danışman, danışanı mümkün olduğunca anlamaya çalışmalı ancak hiçbir zaman bir başkasını tam olarak anlayamayacağını aklından çıkarmamalıdır. Zaman zaman danışanı ile aynı duyguları hissetse de, yaşanılan duygular kendinin değil,danışanın duygularıdır. Empati; danışana verilen kesin bir tepki tipi ile karıştırılmasına karşın, ne bir ne belirli bir tip, ne de bir tepkidir. Samimi ve önyargıdan uzak bir tepki verme usulü yada bir tutumdur. Danışana karşı derin bir saygıyı, gönüllülüğü değişim yapma, içgörü kazanma ve problemi keşfetmesi için cesaretlendirmeyi içerir. Tamamlayıcı bir beceridir.
Tüm yardım süreçleri işbirlikçidir, psikolojik danışman bir uzman değil bir rehber yada koç gibi danışanın değer ve duyguları keşfetme, anlama, seçim ve değişim yapma sürecini kolaylaştırıcı olarak görev alır. Danışanın sorularına cevap vermek yerine, danışana değişimi gerçekleştirme, karar verme, problem hakkında düşünmeyi nasıl yapabileceğini öğretmeye çalışır.
Empati ve işbirliği, yardım sürecinin can alıcı öğeleri olup, direk öğretilebilen belirli bir beceri değil, yardım becerilerinin başarılı bir şekilde uygulanmasının sonuçlarıdır.
1.3.2. Şematik değişim (schematic changes)
Şema; yaşantı konularını yada örüntülerini üreten ve kapsayan özet yapılardır. Yada eylemlerin, hatıraların, duyuların, duyguların ve düşüncelerin kümesidir. Öğrendiğimiz ve yaşadığımız her şeyi şemalarda saklar ve biriktiririz. Her şeyi şemalara almayız, yaşanılan bir olay bizim için bir anlam taşıyorsa bunu hafızaya alırız ve her şeyi aynı derece akılda tutmayız.
Bilgiler bir veya daha fazla şemada saklanabilir. Bireysel öğeler hem birbiri ile hem de diğer şemalarla bağlantılıdır. Bireyle yakından ilgili öğeler (rüya, kabus öğeleri..) olumlu veya kışkırtıcı bağlantılara sahipken, daha az ilgili veya ilgisiz olan diğerleri olumsuz veya kısıtlayıcı bağlantılara sahiptir. Bu bağlantılar kullanılma veya kullanılmamaya bağlı olarak değişebilir, yani zayıflayabilir yada güçlenebilir. Şemalar farklı bireyler için özel durumlarla ilgili olabilir. Örneğin biri için partiye gitmek negatif bağlantı iken diğeri için pozitif olabilir.
Şemalarda değişim hakkında düşünmek, değişimin nasıl meydana geleceğini kavramlaştırmak açısından kullanışlıdır. Yardım sürecinde ortaya çıkan birçok şey, daha uygun örüntüler oluşturmak için düşünceleri yeniden organize eder ve şekillendirir. Düşüncede meydana gelen bu değişimler, dünyayı duygu ve davranışların değişimine dayanan farklı bir yolla görmeye yardımcı olur. Şemalar keşfetme aşaması boyunca su yüzüne çıkar, içgörü aşamasında değişir ve bu değişimler eylem aşamasında pekiştirilir. Düşüncede meydana gelen değişimler, gözlenen davranışta meydana gelen değişimler kadar önemlidir.
1.3.3. Gizil süreç (covert processes)
Bu modelin diğer bir temel öğesi ise kişiler arası ilişkilerde ortaya çıkan büyük anlaşmanın örtülü düzeyde meydana geldiği kavramıdır. Hepimiz aynı zamanda çeşitli düzeylerde iş görürüz. Dünyaya bir yüzümüzü gösterirken, diğer tepkilerimizi kendimize saklarız, zaten gizil tepkileri saklamayı erken yaşlarda öğreniriz, özellikle negatif ve diğerlerini rahatsız edebilecek tepkilerse. Etkili bir yardım sunabilmek için öncelikle psikolojik danışmanın kendi içsel süreçlerinin (motivasyonu, amacı ve rahatsızlıkları) ve danışanın farkında olması, tepkilerine ilgili ve saygılı olması gerekir. Danışanların, yardım sürecini büyük bir şekilde etkileyen sırları ve gizli tepkileri vardır. Psikolojik danışman danışanın görünürdeki maskesinin altına inip gerçekte nasıl hissettiğini keşfetmeye çalışır. Danışan ancak tam olarak tanımladığı ve yaşadığı zaman, önceden kabul edilemez olduğu düşünülen duygularını kabul eder.
Psikolojik danışmanlar için, danışanın gizil süreçlerini yansıtmak ve durdurmak açısından her müdahalede kullanışlıdır. [örneğin; Şuan neredeyim, neyi başarmaya, neyin üstesinden gelmeye çalışıyorum?] Ivey (1994) bunu, müdahale eden için sebeplerin farkında olma veya amaçlı olma şeklinde sınıflar. Ayrıca yapılan her bir müdahalede danışanın tepkilerini gözlemek açısından da önemlidir.
1.4. Sonlandırıcı Açıklama
Her 3 aşamada da, diğer bir aşamaya geçmek için acele edilmemelidir. Keşfetme aşaması diğer 2 aşamanın temelidir ve problem anlaşılmadan içgörü mümkün olmadığı gibi, içgörü olmadan da olumlu bir değişim beklemek mümkün değildir. Keşfetme, içgörü, eylem gibi düz bir sıra olarak görünmesine karşın, bu sıra ve aşamaların süresi her danışanda aynı olmayabilir. Oturumlar esnasında, zaman zaman geriye dönüp, zaman zaman ileri gidilebilir. Örneğin psikolojik danışman problemin farklı bir yönünü keşfedip bu hipotezini test etmek ve danışanın bununla ilgili duygu ve düşüncelerini açığa çıkarmak isteyebilir. Yada danışan bir krizde ve acil olarak değişime ihtiyacı olabilir [anoreksiya gibi]. Birçok vakada, danışan rahatlamayı öğrenene kadar keşfedemez. Diğer danışanlarsa içgörüye dokunmaz ve etraflarında onları dürten birine karşı dirençlidirler, sadece belirli problemleri için rehberlik isterler. Psikolojik danışman böyle danışanlarla çalışırken biran önce eylem aşamasına geçmek isteyebilir. Buna rağmen, psikolojik danışman olumlu eylemleri oluşturmak konusunda acele etmeden önce, ihtiyaç duyulan yardımın, denenen davranışların neler olduğunu bilmeli ve nereye doğru ilerlediklerinden yeterince emin olmalıdır. Sonuç olarak psikolojik danışmanlar ilk oturumlarda daha çok keşfetme aşamasına,sonraki oturumlarda ise eylem aşamasına daha fazla odaklanmalıdır.
Üç aşama modeli yardım sürecine ilişkin her ne kadar kapsamlı bir plan sağlasa da, psikolojik danışman nasıl hareket edeceğini belirlemeden önce danışanın ihtiyaçlarını ve çevresel baskıyı dikkate almalıdır.
YARDIM MODELİNİN ÜÇ AŞAMASI
1. KEŞFETME AŞAMASI
- Rapport kurma ve terapötik ilişki geliştirme
- Hikayesini anlatmaya cesaretlendirme
- Duygu ve düşüncelerini keşfetmeye cesaretlendirme
- Duygularını açmayı kolaylaştırma
- Danışanın bakış açısından, onun hakkında daha çok şey öğrenme
2. İÇGÖRÜ AŞAMASI
- Yeni bir içgörü ve anlama yaratmak için çalışma
- Duygu-düşünce ve davranışlarındaki rolünü tanımlamak için cesaretlendirme
- Terapötik ilişkide, sorunun yerini bulmaya çalışma (bağlanma, yanlış anlama v.b.)
3. EYLEM AŞAMASI
- Olası yeni davranışlar keşfetmeye cesaretlendirme
- Eylemlerine karar vermede destek olma
- Eyleme geçmek için becerilerini geliştirmeyi kolaylaştırma
- Çabaladığı değişim hakkında geribildirim sağlamak
- Değişimleri değerlendirme ve eylem planı hazırlamada destek olma
- Değişim sürecindeki duygularını destekleme
