Özgül fobi belli bir obje ya da duruma karşı hissedilen belirgin, sürekli ve mantıksız kontrol dışı korku olarak tanımlanabilir. Korkuya neden olan obje veya durumdan bir biçimde zarar görmeye yönelik bir korku duyulabileceği (Örn; geminin batacağı korkusu ile gemiye binememe ya da temas edeceği korkusu ile kedilerden kaçınma vb.) gibi korkulan obje ile karşılaşınca kontrolünü kaybetme, panikleme ya da şuur kapanması gibi sonuçlardan kaygı duyma şeklinde de kendisini gösterebilir (Örn; asansörde kalarak kontrolünü kaybetme ya da yüksek katlara çıkma zorunluluğunda baş dönmesi, v.b.) Kişinin kaçmasının mümkün olup olmamasına yönelik düşüncelerine bağlı olarak değişik şiddette olabilmekle birlikte, genellikle fobik uyaranla her karşılaşıldığında kişide aniden başlayan bir tepki ortaya çıkar. Kişi genellikle bu durum ya da objeden bu kadar kuvvetle korkmanın anlamsız olduğunun bilincindedir, ancak kontrol edemez. Yaşanan kaygı düzeyi bazı durumlarda panik derecesinde olabilir.
Özgül fobiler hayvan (kedi,köpek, böcek, yılan, v.b.), doğal çevre (fırtına, yüksek yer, su, v.b), kan-enjeksiyon-yara (kan görme, invaziv bir tıbbi işlem, yara, enjeksiyon, v.b.), durumsal (toplu taşıma arçalarında bulunma, tünel, köprü, asansör, uçak, araba kullanma, kapalı yer, v.b.) ve diğer (boşluk fobisi, yüksek ses, özel giysili masal kahramanlarından korkma, v.b.) tip olmak üzere 5 ana sınıfta toplanır.
DSM IV-TR’a göre Özgül Fobi tanısı konabilmesi için:
A. Özgül bir nesne ya da durumun (örn. uçakla seyahat etme, yükse yerler, hayvanlar, enjeksiyon yapılması, kan görme ) varlığı ya da böyle bir durumla karsılaşacak olma beklentisi ile başlayan, aşırı ya da anlamsız, belirgin ve sürekli korku.
B. Fobik uyaranla karsılaşma hemen her zaman birden başlayan bir anksiyete tepkisi doğurur, bu da durumu bağlı ya da durumsal olarak yatkınlık gösterilen bir Panik Atağı biçimini alabilir. Not:Çocuklarda anksiyete, ağlama, huysuzluk gösterme, donakalma, sıkıca sarılma olarak dışa vurulabilir.
C. Kişi, korkusunun aşırı ya da anlamsız olduğunu bilir. Not: Çocuklarda bu özellik bulunmayabilir.
D. Fobik durum(lar)dan kaçınılır ya da yoğun anksiyete ya da sıkıntıyla bun(lar)a katlanılır.
E. Kaçınma, ansiyöz beklenti ya da korkulan durum(lar)da sıkıntı duyma, kişinin olağan günlük islerini, mesleki (ya da eğitimle ilgili) işlevselliğini, toplumsal etkinlilerini ya da ilişkilerini bozar ya da fobi olacağına ilişkin belirgin bir sıkıntı vardır.
F. 18 yaşının altındaki kişilerde süresi en az 6 aydır.
G. Özgül bir nesne ya da duruma eslik eden anksiyete, Panik Atakları ya da fobik kaçınma, Obsesif-Kompulsif Bozukluk (örn. bulaşma ile ilgili obsesyonu olan birinin kir ve pislikten kaçınması), Posttravmatik Stres Bozukluğu (örn. ağır bir stres etkenine eslik eden uyaranlardan kaçınma), Ayrılma Anksiyetesi Bozukluğu(örn. okula gitmekten kaçınma), Sosyal Fobi (örn. utanacak olma korkusu yüzünden toplumsal durumlardan kaçınma), Agorafobi ile birlikte Panik Bozukluğu Öyküsü Olmaksızın Agorafobi gibi başka bir mental bozuklukla daha iyi açıklanamaz.
Özgül fobi ile başlangıç yaşı, cinsiyet, aile hikayesi ve fizyolojik tepkiler arasında bağlantı vardır.
Özgül fobiler genellikle tehlike oluşturan bir deneyim sonucunda ya da tehlikeli olduğu konusunda bilgi edinilen nesne ya da durumlara karşı gelişir. Bu nesne veya durum gerçekten de tehlikeyi çağrıştırıcı bir özelliğe sahiptir. Örneğin, köpek saldırısına uğrayan bir kişi köpeklere karşı fobi geliştireceği gibi bu olayı sonradan duyan bir kişi de bu tür bir fobi geliştirebilir.
Fobik duygular ve fobik nesneler arasındaki bağlantıların diğer mekanizmaları model alma sistemini içerir. Model almada kişi diğerlerinin (mesela ailesinin) tepkisini gözlemler ve bilgiyi kaydeder. Artık kişi bazı nesnelerin, canlıların ya da durumların tehlikeleri hakkında görüş ve düşüncelere sahip olmuştur. Bu bilgiler durumla karşılaşma ya da durumu çağrıştırabilecek uyaranlara maruz kalma neticesinde fobik tepkiyi oluşturur.
Özgül fobi kadınlar arasında en yaygın görülen anksiyete bozukluğudur. Kadınlarda görülme oranı erkeklere nazaran ikiye birdir. Kan, enjeksiyon ve yara tipinde bu oran bire birdir.
Başlangıcın pik yaşı, doğa olayları, kan, enjeksiyon ve yara tipinde 5 ila 9 yaşları arasıdır. Başlangıç daha sonraki yaşlarda da olabilir. Bunun tersi olarak, durumsal tipte (mesela yükseklik korkusu) başlangıç yaşı daha yüksektir, ortalama 20'li yaşların ortasıdır. Agorafobinin başlangıç yaşı daha küçüktür. Korkulan objeler ve durumlar, özgül fobide görünüm sıklığına göre hayvanlar, yaralanma, fırtınalar,yükseklik, hastalık ve ölümdür.
Her on kişiden birinde fobik bozukluk görülmektedir. Fobik kişi başlangıçta fobik nesne veya durumdan kaçınarak yaşamını devam ettirmeye çalışır. Fobik kişiler genellikle fobik bozuklukları iş (okul), çevre ilişkileri, kişi ilişkileri ve sosyal hayatlarında sıkıntı yaratmaya başladığında tedavi için başvururlar.
Özgül fobi için en yaygın olarak kullanılan tedavi yöntemi, yüzleştirme tedavisidir. Bu tedavi Joseph Wolpe tarafından geliştirilen davranış terapisinin bir tipidir. Sistematik duyarsızlaştırma diye adlandırılan bu tedavi şeklinde, hasta aşamalı bir şekilde fobik oldluğu durum ya da nesneye karşı duyarsızlaştırılır ve fobik uyaranla kendi kendisine yüzleşmesi sağlanır. Hasta terapi sürecinde anksiyete ile baş etme tekniklerini (gevşeme ve nefes teknikleri )öğrenir.
Davranışçı-Bilişsel terapinin etapları şöyle sıralanabilir:
* Hastanın tedavi için kesin kararlı olması
* Problemleri ve objeleri açık bir şekilde ortaya koyması
*Hastanın duygularıyla bas etmesi için alternatif stratejiler geliştirilmesi.
Tüm bu yöntemlerin genel amacı kişinin korku duyulan nesne veya durumun kendisi için tehdit veya tehlike yaratmayacağını fark etmesini sağlamaktır. Belirgin depresyon ve panik atakların oluştuğu durumlarda farmakotepi de uygulanmaktadır.
Özgül fobi durumunda uzmanlar tarafından uygulanan bir çok yöntem vardır. Bu yöntemlerin genel amacı kişinin korku duyulan nesne veya durumun kendisi için tehdit veya tehlike yaratmayacağını farketmesini sağlamaktır. Belirgin depresyon ve panik atakların olduğu durumlarda ilaç tedavisi de uygulanmaktadır.
Karşılaştırma tedavisi (fobi, korku yaratan durumla yüz yüze getirme), duyarsızlaştırma yüksek oranda başarılıdır.
Özellikle fobi yaratan durumla karşılaşıldığında ortaya çıkan kalp çarpıntısı, ürperme, tansiyon değişiklikleri, bayılacakmış gibi hissetme, ateş basması, korku hissini ortadan kaldırmak için yardımcı tedaviler uygulanarak cesaretlendirme sağlanmaktadır.
Düzenli bir tedavi verilmediği taktirde kalıcı olarak düzelme sağlanamaz.
Küçük yaşlarda tedavi yapıldığı taktirde son derece başarılı ve kalıcı sonuçlar alınır, erişkinlikte ise kısa dönemde olmasa da kararlı olan hastalarda başarı oranı yine yüksektir.
